ألتّفخيم والتّرقيق (قەڵەو کردن و لاواز کردن )

بریتیە لە قەڵەو کردن و لاواز کردن (واتە باریك کردن) کە بەسەر پیتەکاندا دێت.
پیتەکانی زمانی عەرەبی لەڕووی قەڵەوی و لاوازی دەکرێن بە (٣) سێ بەشەوە:
 بەشی یەکەم: ئەو پیتانەی کە بە بەردەوامی بە قەڵەوی ( مفخم ) دەخوێندرێنەوە، ئەوانیش بریتین لە پیتەکانی (ألإستعلاء) کە لەم سێ وشەدا کۆکراونەتەوە: (خُصَّ ضَغْطٍ قِظ) و چوار پیتیش لەم پیتانە قەڵەوترن لەپیتەکانی دیکە و پێیان دەگوترێ پیتەکانی (ألإطباق) ژمارەیان (٤) چوار پیتە (ص، ض، ط، ظ)، کە لە بەشی (سیفەتی پیتەکان) باسی لێ کرا.
 بەشی دووەم: ئەو پیتانەی کە بە بەردەوامی بە لاوازی (مرقّقْ) واتە بە باریکی دەخوێندرێنەوە.
 بەشی سێیەم: ئەو پیتانەی هەندێ جار بە قەڵەوی و هەندێ جاریش بە لاوازی واتە بە باریکی دەخوێندرێنەوە.

بەشی یەکەم: ئەو پیتانەی کە بە بەردەوامی بە قەڵەوی دەخوێندرێنەوە
ئەم پیتانە (٥) پێنج پلەیان هەیە لە بەهێزەوە ڕیزبەند کراون:

پلەی یەکەم: ئەگەر پیتەکە سەر (فتحة)ی هەبێت و پیتی ئەلیف (ألألف)ی بەدوادا هاتبێ. وەك:

              
                              

پلەی دووەم: ئەگەر پیتەکە سەر (فتحة)ی هەبێ و بەدواییدا ئەلیف (ألألف) نەهاتبێ. وەك:

              
                              

پلەی سێیەم: ئەگەر پیتەکە بۆر (ضَمّة)ی هەبێت. وەك:

              
                              

پلەی چوارەم: ئەگەر پیتەکە زەنە (سکون) دار بێت. وەك:

              
                              
 تێبینی (١): لەم پلەیەدا واتە پلەی (چوارەم) هەندێک لە زانایان دەڵێن ئەگەر پیتەکە زەنە (سکون) دار بێت و پیتی پێش ئەو سەر (فَتحة)ی هەبێت ئەوە لە پلەی دووەمدایە. وەك ئەو نموونانەی سەرەوە.

 تێبینی (٢): ئەگەر پیتەکە زەنە (سکون) دار بێت و پیتی پێش ئەو بۆر (ضمّة)ی هەبێت، لە پلەی سێیەمدایە. وەك:

                

 تێبینی (٣): ئەگەر پیتەکە زەنە (سکون) دار بێت و پیتی پێش ئەو ژێر (كسرة)ی هەبێت، لەپلەی داهاتوودایە (واتە پلەی پێنجەم) وەك:

                

پلەی پێنجەم: ئەگەر پیتەکە ژێر (كسرة)ی هەبوو. وەك:

                      

بەشی دووەم: ئەو پیتانەی کە هەمیشە بە لاوازی (مرقّق) دەخوێندرێنەوە
ئەو پیتانەش بریتین لە پیتەکانی (ألإستفالة) ‌ ژماره‌یان (۲۲) پیته‌ که‌ ئه‌وانه‌ن ((ء، ب، ت، ث، ج، ح، د، ذ، ر، ز، س، ش، ع، ف، ك، ل، م، ن، هـ، و، ي، ا)). کە بەبەردەوام بە لاوازی (مرقّق) دەخوێندرێنەوە و به‌هیچ شێوه‌یه‌ک نابێ به‌ گه‌وره‌یی و قه‌ڵه‌وی بخوێندرێنه‌وه‌ جگه‌ له‌:
( أ ) ــ پیتی ( لام )ی وته‌ی پیرۆزی ( ).
( ب ) ــ پیتی ( راء ).
( ج ) ــ مینگه‌ی شاردنه‌وه‌ی ته‌واو ( غنة الإخفاء الحقيقي ).
( د ) ــ پیتی ( ئه‌لیف ).
که‌ له‌خواره‌وه‌ باسیان لێوه‌ ده‌که‌ین.

 تێبینی یه‌کی زۆر گرنگ:
زانایانی ته‌جوید گرنگی زیاتر ده‌ده‌ن به‌ هه‌ندێک له‌ پیته‌کانی ( إستفال ) که‌ له‌ هه‌ندێک حاڵه‌تدا قورئان خوێن به‌هه‌ڵه‌ به‌قه‌ڵه‌وی و گه‌وره‌یی ( مفخم ) ده‌یخوێنێته‌وه‌ ئه‌گه‌ر له‌پێش یا له‌دوای پیتێکی ( إستعلاء )ـه‌وه‌ بێت یا له‌حاڵه‌تی ده‌ستپێکردن پێی، بۆ نمونه‌:

١ ــ پیتی ( هەمزە ):
بە هەردوو جۆرەکانی: هەمزەی بڕینەوە ( همزة ألقطع ) بێت یان هەمزەی گەیاندنەوە ( همزة ألوصل )بێت دەبێ بەبەردەوامی بە لاوازی و باریکی بخوێندرێتەوە و نابێ قورئان خوێن بە هەڵە بە قەڵەوی بیخوێنێتەوە بۆ نمونە:
ـــ ئەگەر دوای هەمزە ( کەخۆی پیتیکی لاوازە ) پپیتێکی قەڵەو بێت وەک ( لام )ی وتەی پیرۆزی:

٢ ــ پیتی ( لام ):
ـــ قەڵەو کردنی پیتی ( لام) ی پێش پیتی ( طاء ) لە وشەی:
ـــ قەڵەو کردنی پیتی ( لام) ی وشەی ( عَلى )ی نزیکی وتەی پیرۆزی ( ):
ـــ قەڵەو کردنی پیتی ( لام) ی وشەی ( وَلَا )ی نزیکی پیتی ( ض ــ ضاد )ی قەڵەو لە وشەی:

٣ ـــ قەڵەو کردنی پیتی ( میم ) کە دەکەوێتە نزیک پیتێکی قەڵەو، لەو نمونەیەدا دوو پیتی ( میم )هەیە یەکەمیان کەوتۆتە پێش پیتێکی قەڵەو ( خاء ) دووەمیشیان کەوتۆتە نیوان دوو پیتی قەڵەو ( خاء و صاد ):
          

٤ ـــ قەڵەو کردنی پیتی ( باء ) کە دەکەوێتە نزیک دوو پیتی قەڵەو ( قاف ــ طاء )، بۆ نمونە:
                     

٥ ـــ قەڵەو کردنی پیتی ( حاء ) کە دەکەوێتە نزیک پیتێکی قەڵەو وەک ( صاد ــ طاء ــ قاف )، بۆ نمونە:
                                

٦ ـــ پیتی ( سین ) کە دەکەوێتە نزیک پیتی ( طاء ــ قاف )، ئەگەر بە لاوزی نەخوێندرێتەوە ئەو کاتە دەنگەکە وەک پیتی ( صاد ) دەردەچێ، بۆ نمونە:
                     

بەشی سێیەم: ئەو پیتانەی هەندێ جار قەڵەو دەکرێن و هەندێ جاریش لاواز دەکرێن
بریتین لەو پیتانە:
 (١) پیتی ئەلف (ألألف)
پێش پیتی خۆیان دەکەون لەکاتی خوێندنەوەدا.
ئەگەر لە پێشیەوە پیتێکی قەڵەو هاتبێ ئەوا بەقەڵەوی دەخوێندرێتەوە. وەکو:
                         

ئەگەریش لە پێشیەوە پیتێکی لاواز بێت ئەوا بەلاوازی دەخوێندرێتەوە. وەکو:
                         

 (٢) مینگەی شاردنەوە (غنّة ألإخفاء)
ئەم مینگە (ألغنّة) یەش شوێنی پیتی پاش خۆی دەکەوێت لەکاتی خوێندنەوەدا، ئەگەر پیتێکی قەڵەو (مُفَخّم)ی بەدوادا بێت ئەوا بەقەڵەوی دەخوێندرێتەوە وەکو:
                      

وە ئەگەر بەدوای مینگە (ألغنّة) کەدا پیتێکی لاواز (مرقّق) هاتبوو ئەوا بەلاوازی دەخوێندرێتەوە وەکو:
                   

  (٣) پیتی لامی وتەی پیرۆزی ()
(أ): لام (ل)ی وتەی پیرۆزی () بەقەڵەوی (تفخيم) دەکرێ لەم حاڵەتانەی خوارەوە:
 ئەگەر لە سەرتاوە بوو و هیچ پێشی نەکەوت. وەکو:
             

 ئەگەر پیتەکەی پێشی وتەی پیرۆزی () سەر (فتحة)ی هەبوو. وەکو:
     

 ئەگەر پیتەکەی پێشی وتەی پیرۆزی () بۆر (ضمّة)ی هەبوو. وەکو:
       
تێبینی: لێرەدا دەمەوێ سەرنجتان بۆ خاڵێکی گرنگ ڕاکێشم ئەویش ئەوەیە: پێویستە قورئان خوێن ئاگاداری ئەوە بێ کە پیتی هـ (ألهاء) لە وتەی پیرۆزی () بەقەڵەوی نەخوێنێتەوە و، دەبێ بەلاوازی بخوێندرێتەوە وەکو:
        

 ئەگەر پیتەکەی پێشی وتەی پیرۆزی () زەنە (سکون) ی هەبوو و پێشی ئەم پیتە زەنە دارە بۆر (ضَمّة) هەبوو. وەکو:
        

 ئەگەر پیتەکەی پێشی وتەی پیرۆزی () زەنە (سکون) ی هەبوو و پێشی ئەم پیتە زەنە دارە سەر (فَتحة) هەبوو. وەکو:
        

(ب) :لام (ل)ی وتەی پیرۆزی () بەلاوازی (ترقيق) دەکرێ لەم حاڵەتانەی خوارەوە:
 لام (ل)ی وتەی پیرۆزی () ئەگەر ژێر (كسرة)ی (أصلي) لەپێشەوە بوو. وەکو:
     
وەهەروەها ئەگەر ژێرەکە لەهەمان وشەشدابوو هەروایە. وەکو: